TURAN ELİNƏ AĞIR İTKİ ÜZ VERDİ

İxtiyar Əlibala oğlu Şirin

2022-ci ilin Noyabr ayının 14-dən 15-nə keçən gecə 50 ildir dostluq etdiyim imanlı, ədalətli, sədaqətli, mehriban, səmimi, təvazökar, sevimli insan İxtiyar Şirinlə bağlı eşitdiyim acı xəbər məni çox üzdü. Hələ də özümə gələ bilmirəm. O, uzun müddət idi ki, ciddi xəstəlikdən əziyyət çəkirdi.

İxtiyar Şirinov son vaxtlara qədər Milli Konqres Partiyası adlı siyasi qurumun rəhbəri idi.

İ.Ə.Şirinov 24 iyul 1952-ci ildə Beyləqan rayonunda anadan olub. 1972-1977-ci illərdə Bakı Dövlət Universitetinin Hüquq fakültəsində ali təhsil alıb. AXC hakimiyyəti dövründə əvvəlcə dövlət müşaviri, sonra baş prokuror (1992–1993-cü illərdə) vəzifəsində çalışıb.

Həqiqətən Azərbaycana və Azərbaycan xalqına ağır itki üz verdi. İxtiyar Əlibala oğlu Şirinov deyirdi ki, vətəndaşlarımızın hüquq və azadlıqlarını qorumaq hər bir siyasətçinin vəzifəsidir. Siyasətçi öz vətəninin mənafeyini daim müdafiə etməlidir...

 Vətənimiz öz ləyaqətli oğlunu, unudulmaz şəxsiyyətini itirdi. Heyf... Allah rəhmət eyləsin. Məkanı cənnət olsun. İxtiyar bəyin ailəsinə, doğmalarına, qohumlarına və dostlarına öz adımdan, ailəm adından dərin hüznlə başsağlığı verirəm. Əlvida qardaş. O dünyada görüşənədək !

Adil İrşadoğlu (Əliyev).

Bakı, 15 noyabr 2022.

SÖZÜN TABLOSU - MUSTAFA ÇƏMƏNLİ YAZIR...

Mustafa Çəmənli 

Ömrümün 40 ildən çoxu nəşriyyatlarda keçib. Bu 40 ildə çox kitabların redaktoru olmuşam. Sayını belə unutmuşam. Duman çəmənliyə necə hopursa, mənim də ömrümün anları redaktoru olduğum kitabların səhifələrinə eləcə hopubdur. 

Redaktoru olduğum  sonuncu kitab görkəmli şairimiz Ramiz Məmmədzadənin "Bir ömürdü, o da keçdi beləcə..." kitabıdır. Ramiz Məmmədzadə sözün qədrini, çəkisini, dəyərini bilən, onu daim urvatlı tutan şairdir. Ramiz müəllimin "Bir ömürdü, o da keçdi beləcə..." kitabında toplanmış şeirlərini, bədii publisistik məqalə və esselərini oxuyanda onun şair ömrünün heç də bəhrəsiz olmadığını, yaradıcı duyğularla keçdiyini gördüm. Öz sözü ilə desək, mənzərə daha aydın olar:

İşıq umdum hər açılan səhərdən, 

Arxasınca ha yüyürdüm, ha qaçdım.

Kimsə məni aşıranda yəhərdən,

Mən əl atıb üzəngidən yapışdım.

Bir ömürdü,

O da keçdi beləcə...

Dağa baxdım papaq düşdü başımdan,

Fəqət yenə dayanmadım, yeridim...

Neçə atlı çapıb keçdi qarşımdan,

Mən bu yolda suya döndüm, əridim...

Bir ömürdü,

O da keçdi beləcə...

Ramiz Məmmədzadə 

 Şairin sözlə çəkdiyi tablonu göz önünə gətirdinizmi? Ramiz Məmmədzadə vətəndaş şairdir. Mən bu sətirləri yazarkən xəyalən 1990-cı ilə qayıtdım. Elə bildim Dağüstü parkdayam, 20 Yanvar şəhidlərini anmağa gələnlərə Ramiz Məmmədzadənin kiçikhəcmli, lakin kədər, qürur dolu "O gecə" kitabını paylayırdılar. Yadımdadı, "O gecə" poeması 1990-cı ildə "Gənclik" nəşriyyatında 100 min tirajla çap edilmişdi. O da yadımdadır ki, Ramiz Məmmədzadə ona çatası qələm haqqını Şəhidlər xiyabanının tikinti fondunun hesabına köçürtmüşdü. 

"Bir ömürdü, o da keçdi beləcə..." deyən şair kitabında toplanmış şeirlərində, publisistikasında kimləri anmayıb, kimləri yada salmayıb. "Ağdamın baməzə adamları" silsiləsindən oxuduğum şeirlər gözəgörünməz mələklər kimi məni Ağdamlı günlərə qaytardı. Ağdamlıların yaxşı tanıdığı - unudulmaz ədibimiz Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin "Mirzə Səfər", "Şeyx Şəban", "Haqq Mövcud" hekayələrinin qəhrəmanları kimi koloritli, sadə, səmimi insanları - "Dəli" Dilbəri, Uzun Əbişi, Forslu Rəşidi, Poto Çərkəzi, Xasay kişini, Dəmirçi Şəmili, Faytonçu Çərkəzi bir daha görüb seyr etdim. Erməni faşistlərinin Ağdamı işğal edərkən yurdundan, doğma mühitindən perik saldığı bu insanların xarakterik xüsusiyyətləri Ramiz müəllimin silsilə şeirlərində əbədiləşibdir. Bu silsilə şeirlərdə o insanlar doğma şəhərlərində, öz yurd-yuvalarındadırlar. 

"Bir ömürdü, o da keçdi beləcə..." torpağını, yurdunu, Vətənini canından artıq sevən vətəndaş şairin məhəbbətinin, nisgilinin, nigarançılığının, ümidinin müasirlərinə, gələcək nəsillərə ünvanladığı ismarıcların dəyərli toplusudur. 

Budur, neçənci dəfədir kitabını vərəqləyirəm, bəzi səhifələri təkrar oxuyuram: "Bahar fəsli qəfil çiçəklənmiş ağac görəndə keçirdiyim hissi keçirirəm". Bu sətirləri oxuyanda sanki mən də bahara qovuşdum. Xəyalımda Ramiz Məmmədzadənin səsi canlandı:

"Hanı torpağım, anam Qarabağım? Hanı Şuşam, hanı Ağdamım, hanı küçəm, hanı ata evim, hanı oxuduğum 1 nömrəli məktəb, hanı qohum-qardaşım, hanı bağlar, bağçalar, hanı babam, nənəm uyuyan Qarağacı qəbiristanlığı, hanı göylərə qalxan Ağdam - Şuşa - Laçın yolları? Ha boylanıram, ha baxıram, görə bilmirəm".

Siz bu sətirlərdəki səssiz qəlb hıçqırtılarını eşidirsinizmi? Sizi bilmirəm, mən eşidirəm. Bu sətirləri yazanın qəlb çırpıntılarını duymadan oxumaq olarmı? "Ağdam - ruhum, canım, arxam, həyanım, ümid yerim, beşiyim, məzarım" deyən Ramiz Məmmədzadənin zahirən sərt görünən surətinin arxasında incə bir ürəyin döyüntüsünü görməmək insafsızlıq olar. Ağdam işğaldan azad olunandan sonra: "Mən Ağdama - evimizə sonsuz istəklərlə dönmək arzusundayam" deyən Ramiz müəllimin bu arzusu 28 il doğma yurdun həsrəti ilə yaşayan hər bir ağdamlının istəyinin ifadəsi deyilmi?! 

Ramiz Məmmədzadənin 272 səhifəlik kitabında onun poetik ruhunun zərifliyinin ifadəsi olan çeşidli, rəngarəng şeirləri, pafosdan, şişirtmədən uzaq xatirələri ilə yanaşı, akademik Rafiq Əliyevə, şair, Əməkdar incəsənət xadimi Çingiz Əlioğluna, Xalq yazıçısı Elçinə, Xalq şairi Vahid Əzizə, yazıçı-jurnalist Rafiq Hacıyevə, filologiya elmləri namizədi, el ağsaqqalı Sadıq Murtuzayevə, millət vəkili Aqil Abbasa, şair-dramaturq Ramiq Muxtara, dostu Dilafətə  ünvanladığı ədəbi məktublarında, vida esselərində qələmdaşlarının yaradıcılıqlarına, şəxsiyyətlərinə sayğı dolu fikir və mülahizələri ilə tanış oluruq.

"Bir ömürdü, o da keçdi beləcə..." kitabını həm də Ramiz Məmmədzadənin ömür kitabı adlandırmaq olar. Şair "Unudulmazım" adlı xatirəsində dünyasını vaxtsız dəyişmiş ömür-gün yoldaşı Həqiqət xanımla tanışlığından, onunla ailə qurmağından, oğul-qız valideyni olmaqlarından, xanımını əbədi itirdiyi o ağır gündən söz açaraq yazır: "1993-cü ilin qışında dünya sökülüb dağıldı. Yer, göy bir-birinə qarışdı...

Həqiqət son günləri ilə çırpınırdı... Həmin ilin qarşıdan gələn yaz aylarında unudulmaz Həqiqətin 53, Firuzə qızımızın 13 yaşı tamam olacaqdı..."  

Bu sadə, amma kədərli sətirləri oxuyub duyğulanmışdım. Telefon açıb, qəm yemə, Ramiz müəllim, qəzavü-qədərdən kim qaça bilib ki, demək istəyirdim. 

Həmişə nikbin ovqatda gördüyüm Ramiz müəllim atası Yaqub Məmmədovun 18 fevral 1943-cü ildə Rusiyanın Oryol vilayətində həlak olması xəbərini eşidəndə 12 yaşında olub. Çox sonralar bilib ki, leytenant rütbəsi daşıyan atası 74-cü atıcı alayın siyasi hissə üzrə komandir müavini olub. 12 yaşlı yeniyetmə üçün 34 yaşlı atanı itirməyin nə demək olduğunu yəqin ki, təsəvvür etmək çətin olmaz. 22 yaşında ərini itirmiş Zəhra xanım bir daha ailə qurmamış, min bir zəhmətlə körpələrini böyütmüşdür. Faşist xislətli ermənilər Ağdamı işğal etdikdən sonra Zəhra xanım da Bakıda köçkün həyatı yaşamışdı. Min təəssüf ki, minlərlə köçkün kimi Zəhra anaya da Qarabağın işğaldan azad olduğu mübarək günü görmək qismət olmadı. 2003-cü ildə Bakıda haqqa qovuşdu. Anasının keşməkeşli həyatını yana-yana xatırlayan Ramiz Məmmədzadənin aşağıdakı sətirlərindən təsirlənməmək olmur: 

"Ah, yazıq anam, müdrik anam, birinci sinfə belə getməyən bilikli anam, ruhun sevinsin, indi Ağdama, evimizə, küçəmizə qayıdırıq... Birmərtəbəli, kürsülü, üçgözlü ata evimizin həlak olduğu dəqiq tarix yadımdadır - 16 yanvar 1993-cü il. Şeytan erməni sürüsünün Ağdama soxulmasına hələ yeddi ay vardı..." 

Beləcə, həyatın hər üzünü görmüş Ramiz Məmmədzadə öz gücünə, xeyirxah adamların sayəsində ali təhsil almış, uzun illər Mərkəzi Komitə və Nazirlər Kabinetində, Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin Maarif evində məsul vəzifələrdə çalışmışdır. 

44 günlük Vətən müharibəsinin zəfərlə başa çatmasını hamı kimi Ramiz Məmmədzadə də böyük sevinc, qürur hissi ilə qarşılamışdır. Kitabında dərc etdiyi "Ağdamda evimiz" məqaləsində yazır:

"O günü - 23 noyabr 2020-ci ildə cəngavər Prezidentimiz İlham Əliyev və fəxrimiz, vüqarımız Mehriban xanım yaralanmış, təhqir edilmiş, yazıq günə qalmış Ağdam Cümə məscidini ziyarət edəndə baxıb ağladım, elə bil yuxu görürdüm, möcüzəyə düşmüşdüm nəydi...

Ali Baş Komandanımız məscidin rəngi qaçmış həyətində haqsızlığa, zülmə qarşı üsyan edirdi, erməni eybəcərliklərini, onların faşist xislətini faktlarla ayaqlar altına çırpırdı. Qalib bir millətin zəfər himnini ucadan oxuyurdu... Haqqın, ədalətin təntənəsini bütün planetə bəyan edirdi...

Mən ağlayırdım, əfsanəvi qələbə həyəcanından, torpaq, yurd-yuva həsrətinin yanğısından od almışdı məni". 

"Bir ömürdü, o da keçdi beləcə..." kitabı haqda bu kiçik təəssüratımı müəllifin öz poetik pıçıltıları ilə bitirmək istəyirəm:

Gilas əkdim,

sığal çəkdim başına, 

Çata ömrüm nola gilas yaşına...

Nə yaxşı ki sən çıxmısan qarşıma,

Sənin bəxtin mən özüməm, bilsənə,

Gilas vaxtı durub bizə gəlsənə.

4 yanvar 2022-ci il

ADİL İRŞADOĞLU / BOZ QURD AİLƏSİ MEŞƏDƏ ƏN NÜMUNƏVİ AİLƏ SAYILIR

...Arxeoloqların və təbiətşünasların yazdığına görə insanın qurdla birgəyaşayışının vaxtı 14 min il əvvələ gedib çıxır. Canavarlar ən çox 20 il ömür sürərlər. Dişi qurdun bədənində dölü 60 günə yetişib dünyaya gələr. Bala qurdun gözləri 12 günə açılar. 20-ci günü isə iybilmə xüsusiyyəti gələr. Elə ki burnuna qoxu dəydi, 21-ci günü yuvasından çıxar yavru qurd balaları. 12 həftə tamam oldumu, anasından və ata qurddan ovlamaq öyrənərlər. Qurd ailəsi meşədə ən nümunəvi ailə sayılar. Onlar qış fəslini sürü halında yaşayar, yazda isə kiçik qruplar halında ətrafa yayılarlar.

Yaxşı, bəs görəsən türk insanının meşələrin müdriki olan bozqurda bu qədər sevgisinin mənbəyi haradan gəlir!? Biz dünyanın nə əvvəlini, nə də sonunu bilərik. Lakin günümüzə qədər gəlib çıxan mənbələrdə var olan, güclü olan türk qəhrəmanlarının hər birinin əfsanəsində bir qurd, göy qurd, boz qurddan törəmə obrazı vardır. Bu artıq türk milli şüurunun özünüdərkidir.

Milli mücadiləyə qalxan hər bir türk oğlu, türk milləti qurtuluşu dində deyil, əzmdə, şücaətdə gördü. Boz qurdu ona görə sevdi ki, yaranışından xasiyyətində köləlik olmadı, haqq-ədalət savaşları, yurd savaşları, azadlıq savaşları apardı. Hansı türk qəhrəmanlıq tarixini, daş yazıları, kitabələri, dəri məktubları oxuduqsa, orada baş qəhrəmanın bozqurdun südünü əmdiyini və ya bozqurddan doğulduğunu gördük. Hunlardan, Göytürklərdən, Uyğurlardan , Çingizlərdən, Xakaslardan, Yakutlardan qalan yazıların hamısında bir qurd obrazı vardır. Bu inancın yayıldığı areal isə Mete xanın yaşadığı Altaylardan Sibirə, Mərkəzi Asiyaya, Balkanlara qədər uzanır...

A.Irşadoğlu Əli & REALİST ADİL

ADİL İRŞADOĞLU / ANS-in "QULP" VERİLİŞİNDƏ AŞIQ YEDİYAR...

Aşıq Yediyar Baba Pünhanın 

yazdığı şeirləri mahnı ilə ifa edir...

Aşıq Yediyar Baba Pünhanın 

yazdığı şeirləri mahnı ilə ifa edir...

MÖVZUYA QAYIDIŞ VƏ YA HAZIRIN NAZİRLƏRİ...

 (İkinci məqalə)

Lətif Niftəli oğlu Vəlizadə

... 1989-cu il dekabr ayının axırları idi. İşdə yoldaşlardan kim isə mənə dedi ki, Fuad müəllim səni çağırır. Öz-özümə təəccübləndim: xeyir ola? O vaxt Fuad Tarverdiyev Dövlət Televiziya və Radio Verilişləri Komitəsi sədrinin birinci müavini idi. Xülasə, getdim yanına. Məni görüb gülümsündü və dedi: - Bilirsən səni niyə çağırmışam? - ardınca əlavə etdi: - Rəhbərlik məsləhət görür ki, səni göndərək Azərbaycan Dövlət Televiziyasının Şuşa şəhərində yerləşən ötürücü stansiyasının nəzdindəki studiyaya iki həftəliyə veriliş hazırlamağa. 

Doğrusunu deyim ki, hər nə gözləsəm də, belə bir təklifi gözləmirdim. Ona görə də dedim ki, Fuad müəllim, axı mənim ekran-efir təcrübəm yoxdur, mənim üçün çətin olar. Dedi ki, heç bir çətinliyi yoxdur, gündə cəmi yarım saat veriliş verəcəksən efirə. Birtəhər yola verərsən. Sən tək deyilsən, səninlə birlikdə televiziyanın "Gənclik Baş Redaksiyası"ndan bir nəfər yoldaş da gedəcək. Adını dedi, ancaq xatırlaya bilmirəm. Xülasə həmin gün axşam teleoperator və səsyazanla (adlarını unutmuşam) görüşüb getdik dəmiryol vağzalına. Ancaq nə qədər gözləsək də, həmin adam gəlib çıxmadı. Axırda naəlac qalıb vağzaldakı telefondan (o vaxt cib telefonu hələ icad edilməmişdi) Fuad müəllimə zəng edib bildirdim ki, bəs, həmin yoldaş gəlib çıxmır. Fuad müəllim dedi ki, Lətif, sən tək get, o, gəlməyəcək...

... Şuşadan qayıdandan sonra həmin oğlan (qırmızısifət bir adam idi) AzTv-nin həyətində məni görüb yaxınlaşdı və üzürxahlıq edib dedi ki, həyat yoldaşım qoymadı getməyə. Mənə dedi ki, əgər Şuşaya getsən səndən boşanacam. Həmin qırmızısifət oğlana heç bir cavab vermədim, üzümü döndərib getdim və ürəyimdə dedim ki, kül olsun sənin kimi biqeyrət kişinin başına. Sonradan eşitdim ki, səfərlə bağlı çox adama təklif olub. Ancaq onlar vətənin dar günündə Şuşaya gedib peşə fəaliyyəti göstərməkdən imtina ediblər.

... Ağır günlər idi. Ölkəmiz başsız qalmışdı. Həmin günlərdə Hacı Əbdül Milli Məclis binasının qarşısında çadır qurdurub mitinq edirdi. Bir neçə nəfər isə çadırlardan yuxarıda, binanın artırmasında  dayanıb odlu-alovlu çıxış edirdi. Onlardan biri isə ötkəm-ötkəm deyirdi: - Biz Şuşanı necə lazımdırsa qoruyuruq... Əgər Şuşa əldən getsə başıma bir güllə çaxacam. Ancaq Şuşa əldən gedəndən sonra o, başına nə güllə çaxdı, nə də ki, başqa bir şey elədi...

... Sonralar Naxçivanski adına hərbi litseyin rəisi, görkəmli sərkərdə general-leytenant Valeh Bərşadlı ilə görüşdüm və o mənə elə dəhşətli şeylər danışdı ki, necə deyərlər, matım-qutum qurudu.

Valeh Əyyub oğlu Bərşadlı

Valeh Bərşadlı hərb sahəsində geniş biliyə və təcrübəyə malik bir sərkərdə idi. Vaxtilə o, Almaniyadakı Sovet Qoşunları Birləşmələri komandirinin müavini olmuşdu. O, 50 yaşında sovet ordusunda general-leytenant rütbəsi almış ilk azərbaycanlıdır. Müstəqil Azərbaycanın 1992-ci ildə ilk müdafiə naziri və Azərbaycan tarixində ilk müvəffəqiyyətli Goranboy və Ağdərə əməliyyatlarını həyata keçirmiş baş qərargah rəisi olmuşdur. 1992-ci ildə tutduğu vəzifədən istefa vermişdir. Təəssüflər olsun ki, belə bir sərkərdə kənarda qaldı. Onunla məsləhətləşmək, təcrübəsindən bəhrələnmək olardı. Əksinə respublikanın hərb sahəsinə hərbdən başı çıxmayan, heç bir səriştəsi olmayan adamlar gətirilir və rəhbərlər təyin olunurdu...

Valeh Bərşadlı deyirdi ki, bir məclisdə iştirak edirdim və gördüyümdən dəhşətə gəldim. Həmin məclisdə hərbi rütbələri birbaşa konfet kimi paylayırdılar... 

Axırda nəticəsi çox acınacaqlı oldu, düşmən fürsətdən istifadə etdi, hücuma keçdi, torpaqlarımızı itirdik. Abad kənd və şəhərlərimiz darmadağın edildi. Baba və nənələrimizin, ata və analarımızın, qardaş və bacılarımızın qəbirləri yerlə yeksan oldu. Ermənistandan 200 mindən çox soydaşımız doğma yurd-yuvalarından didərgin salındılar. Var-yoxları əllərindən alındı, ev-eşikləri talan olundu. Moskva xalqımızın ermənilər tərəfindən bu cür, vəhşicəsinə divan tutulmasına heç bir münasibət göstərmədi. Əksinə, Bakı hadisələri vaxtı Bakıda yaşayan hər bir erməni ailəsinin mənzilinin qarşısına 3-4 mühafizəçi əsgər qoydu. Azərbaycanlılardan fərqli olaraq yaxın Türkmənistana və başqa yerlərə üz tutan ermənilərə özlərini yaşatmaq üçün istənilən qədər pul verdi. Bu da rus dövlətinin (imperiyasının) o vaxt xalqımızın mənəviyyatına vurduğu ən böyük zərbələrdən biri oldu. Bu dəhşətli hadisələri heç vaxt yaddan çıxarmaq olmaz. 

Yeri gəlmişkən onu da deyim ki, indi ahıl jurnalist, o vaxt isə ehtiyatda olan zabit və hərbi jurnalist dostum Adil İrşadoğlu general-leytenant Valeh Bərşadlı ilə yaxından tanış idi. Jurnalist Adil İrşadoğlu Valeh Bərşadlının rəisi olduğu hərbi liseydən dəfələrlə bir-birindən maraqlı film səviyyəsində verilişlər hazırlamışdı...

Adil İrşadoğlu (Əliyev)

Söhbətimin əvvəlinə qayıdıram. Dediyim kimi, belə bir çətin, ağır günlərdə Şuşa Rayon XDS İcraiyyə Komitəsinin sədri (1988) rəhmətlik Mikayıl Gözəlovun təkidilə Adil İrşadoğlu üç ay sərasər, 1989-cu ilin oktyabr ayının əvvəlindən dekabr ayının axırınadək Azərbaycan Dövlət Televiziyasının Şuşa şəhərində yerləşən ötürücü stansiyasının nəzdindəki studiyada həm jurnalist, həm redaktor, həm də aparıcı işlədi. Heç bir yerdən kömək almadan efirin dayanmasına imkan vermədi. Gecələr ssenarilər yazdı, gündüzlər çəkilişlər etdi ki, montaja ehtiyac qalmasın. Çünki orada montaj etməyə texniki qurğu yox idi. Adil axşamlar hazır vəziyyətdə efirə çıxırdı və çəkdiyi verilişləri özü şərh edirdi. Onun necə əziyyət çəkdiyini Şuşa şəhərində yerləşən ötürücü stansiyasının nəzdindəki studiyada olduğum ilk həftə müddətində yaxşıca dərk etdim. Mən isə montaj etməyə texniki qurğu olmadığından canlı yayıma üstünlük verirdim.

Şuşadakı Studiyamız köməksiz idi. Erməni faşistləri istədikləri vaxt teleqülləni ələ keçirə bilərdilər. Bir nəfər milis işçisi bir tapança ilə nə edə bilərdi? Bizi qoruyan yox idi. Bunun şahidi rəhmətlik Xalq Şairi Xəlil Rza Ulutürk və Xalq Artisti Mikayıl Mirzə oldular... Bax beləcə, bizim Şuşa Televiziyamız (belə də demək olar) çox ağır bir durumda idi.

Yeri gəlmişkən, İllər, əsirlər boyu bizim başımıza gətirilən fəlakətlərin əsas bayiskarı keçmişdə Rusiyanın İrandakı səfiri, görbagor Aleksandr Sergeyeviç Qriboyedov olub. O, alihəzrətə ermənilərin Persiyadan (İrandan) Azərbaycana, bizim vilayətlərə köçürülməsi təklifi haqqında məktubunda açıq-aşkar İrandan Qarabağ torpaqlarına yerləşdirilən hər bir erməni ailəsinə necə şərait yaradılmasını və onlara nə qədər qızıl pul verilməsini ətraflı təsvir edib.

A. S. Qriboyedov

A. S. Qriboyedovun həmin məktubu və qeydləri 1980-ci illərdə Moskvada kitab halında nəşr olundu. Mənim yadımdadır ki, o vaxt Bakıda yaşayan ermənilər həmin kitabı qucaq-qucaq alıb aparırdılar. Sonradan öyrəndim ki, azərbaycanlıların xəbərləri olmasın deyə, ermənilər o kitabları aparıb yandırırmışlar. O hadisə ermənilərin iç üzünü açan, əsl yırtıcı xüsusiyyətlərə malik olduqlarına sübutdur. Həmin dövrdə Armavir vilayətində (1932-ci ildə qədim Sərdarabad rayonunun dəyişdirilmiş adı) kompakt halında yaşayan ermənilər Rusiyadan muxtariyyət tələb etməyə başlamışdılar. Tələb, rusların onların burunlarını necə lazımdırsa əzməsiylə bitdi. Bu yaxınlarda ermənilər həmin tələbi yenidən irəli sürməyə başladılar və yenə də ciddi müqavimətlə qarşılaşdılar.

Bütün bunlara baxmayaraq ermənilərin şıltaqlıqlarına, fitnə-fəsadlarına göz yuman rusiyanın güc strukturları eyni zamanda Zori Balayan kimi bir nankorun xalqımıza qarşı yönəldilən və böhtan dolu kitabına heç bir münasibət bildirmədilər. Əksinə xalqımızın azadlıqsevən, odlu-alovlu şairi Xəlil Rza Ulutürkü heç bir əsas olmadan həbs edib Moskvaya apardılar. 1937-ci ildə Mikayıl Müşfiqi güdaza verən sapı özümüzdən olan baltaların yeni nəsli Xəlil Rzanı vicdan əzabı çəkmədən rus cəlladlarının caynağına keçirdilər. Ruslar Azərbaycanın bu böyük şairinə uzun müddət fiziki və mənəvi işgəncə verdilər. Pəhləvan cüssəli bu adam professor Qulu Xəlilovun təbirincə desək, əriyib çöpə dönmüşdü. 

... Mən 1989-cu ildə Soçidən sanatoriyadan qayıdanda məqsədyönlü olaraq Tiflis şəhərində 1 günlüyə gecələdim. Səhərisi gün getdim Şeyx Sənan dağına - gürcü xalqının məşhur şəxsiyyətlərinin dəfn edildiyi qəbristanlığa. Bilirdim ki, xalqımızın qanlı düşməni Göbələkyeyənov - görbagor A.S. Qriboyedov orada dəfn edilib. Bilirdim ki, Tehrandakı qiyamçılar o şərəfsizi, it küçüyünü tikə-tikə doğrayıb qisas almışdılar. Mən isə A.S. Qriboyedovun xalqımıza qarşı törətdiyi cinayətin əvəzinə ona lənət oxudum, baş daşına 3 dəfə tüpürdüm və bundan sonra ürəyim rahatlaşdı. Təəssüf ki, A.S. Qriboyedovun xalqımıza qarşı törətdiyi cinayət başqa məzmunda bu gün də davam edir...

... İndi isə hazırın nazirləri çıxıblar ortalığa. Şuşanın o ağır günlərində ayağını Şuşaya qoymağa cəsarət etməyənlər indi Şuşaya getmək, heç bir xəcalət çəkmədən oraları qəhrəman kimi gəzib-dolaşmaq arzusundadırlar və bu arzularını kimlərinsə əli ilə həyata keçirirlər... Medianın İnkişafı Agentliyində siyahı tutulur və Şuşaya gedənləri dəbdəbə ilə yola salırlar. Halbiki bu ciddi məsələ Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi və Azərbaycan Mətbuat Şurası rəhbərliyinin zəmanəti əsasında hazırlanmış siyahı ilə öz həllini tapmalıdır. Düşünürəm ki, Medianın İnkişafı Agentliyi Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi və Azərbaycan Mətbuat Şurası ilə qarşılıqlı əməkdaşlığını daha da genişləndirməli və təkmilləşdirməlidir. 

Yeri gəlmişkən, mən 10 yanvar 1990-cı il tarixində Şuşadan qayıdandan sonra Şuşadakı Studiyamızda jurnalist Vidadi Bağırov fəaliyyətə başladı. O da öz işini qeyrətlə yerinə yetirirdi. Necə lazımdırsa erməni vandallarını efir vasitəsilə qırmanclayırdı. Buna görə də ermənilər rus hərbçilərinin vasitəsilə Vidadini aldadıb apardılar Xankəndinə. Vidadi Bağırov 2 aydan çox Rusiyanın müxtəlif həbsxanalarında işgəncələrə məruz qaldı. Vidadi özü mənə deyirdi ki, türmə kamerasının qapısı açılanda bilirdim ki, gündüz və ya gecədir... Bax belə!

... Adil İrşadoğlu AzTv-nin keçmiş sabiq sədri rəhmətlik Babək Hüseynoğlu ilə dost idi. Babək Ermənistandan Azərbaycana köç edib gələndə işlə təmin olunmaq üçün AzTv-də Sənaye şöbəsinin müdiri işləyən hörmətli və unudulmaz Seyfulla Hənifə oğlu Cəfərovun yanına gəlmişdi. Adil də həmin şöbənin böyük redaktoru idi və Babəklə mütəmadi görüşürdü. Sonra Babək Adilin qonşuluğunda ev aldı. Onların yolu bir oldu, dostluqları dərinləşdi.

Babək Hüseynoğlu

Babəkə ərk eyləyən Adil İrşadoğlu iclasların birində təkliflə çıxış etdi. Dedi ki, ölkəmiz müharibəyə sürüklənib, ciddi itkilər veririk, çox səmərəli işləməli, təbliğatımızı günişləndirməli və gücləndirməliyik. "Gənclik Baş Redaksiyası"nın tərkibindəki "Hünər" verilişləri proqramı əvəzinə AzTv-nin "Hərbi Vətənpərvərlik və Salnamə Baş Redaksiyası"nı yaratmalıyıq. İclas iştirakçıları yekdil səslə bu təklifi qəbul etdi. "Hərbi Vətənpərvərlik və Salnamə Baş Redaksiyası"nın strukturunun hazırlanması işinə başlandı və həmin struktur hökumət tərəfindən təsdiq edildi. Babək Hüseynoğlu "Hərbi Vətənpərvərlik və Salnamə Baş Redaksiyası"nın baş redaktorluğunu Adil İrşadoğluna təklif etdi. Ancaq Adil bu təklifi qəbul etmədi. Bildirdi ki, mən redaksiyamıza könüllülər dəvət edəcəm, onlardan müxtəlif çəkiliş qrupları yaradacam və öz qrupumu götürüb cəbhə bölgəsinə gedəcəm. Baş redaktorluğa isə Vidadi Bağırovu təklif edirəm. Bundan sonra "Hərbi Vətənpərvərlik və Salnamə Baş Redaksiyası"nın ilk baş redaktoru Vidadi Bağırov oldu...

Nəhayət nigaran əhali Birinci Qarabağ müharibəsinin gedişatından mütəmadi məlumatlar və video çəkilişlərlə təmin olundu. 1980-cı ildən Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü olan Adil İrşadoğlu 1988-ci ildən 1996-cı ilədək cəbhənin müxtəlif, təhlükəli bölgələrindən yüzlərlə verilişlər hazırlayıb efirə verdi.

Adil İrşadoğlu Füzuli bölgəsində 

əsgərlərlə (1-ci sırada tən ortada)

Həmin verilişlər Adilin və onun çəkiliş qrupunun canı və qanı bahasına başa gəlmişdir. Onlar - Adil İrşadoğlu, Tahir Qarayev, Fikrət Hüseynov, Tofiq Ataxanoğlu, Ramiz Rüstəmov, Əlövsət Aslanov, Rövşən Əliyev Birinci Qarabağ müharibəsinin acı dəhşətlərini görmüş və həmin hadisələrin işıqlandırılmasında yaxından iştirak etmiş vətən fədailəridirlər. Adil İrşadoğlu çəkiliş qrupunun üzvləri ilə Ağdamın Güllücə, Ağdərənin Şıxarx (Cənubi Azərbaycanın Marağa bölgəsindən Qarabağa köçürülmış ermənilər Şixarxın adını dəyişib Marquşavan qoymuşdular), Goranboyun Gülüstan yaşayış qəsəbələri uğrunda gedən qanlı döyüşlərdə mühasirəyə düşmüş və igid əsgərlərimizin qəhrəmanlığı sayəsində mühasirədən qurtulmuşdur. Adil İrşadoğlu 1-ci Qarabağ müharibəsində düşmənlə üz-üzə döyüş səhnələrini çəkib veriliş hazırlayan və efirdə göstərən fərqli jurnalistdir. 

İki həftədən sonra - noyabrın 1-də ahıl jurnalist, Qarabağın, Ağdamın simalarından biri olan sevimli dostum Adil İrşadoğlunun doğum günüdür, 69 yaşı tamam olur. Ancaq o jurnalistlik fəaliyyətindən bir an da olsun ayrılmır. Qısaca Adil İrşadoğlu (Əliyev) kimdir?! O, Birinci Qarabağ müharibəsinin acı dəhşətlərini görmüş və onların işıqlandırılmasında yaxından iştirak etmiş, ancaq sonra inciyərək ondan asılı olmayan səbəblərdən ərizə yazıb Azərbaycan Dövlət Televiziya və Radio Verilişləri Şirkətini tərk etmiş, respublikanın mətbuat orqanlarında müxtəlif məsul vəzifələrdə çalışmış, verilişləri və məqalələri ilə özünə auditoriya qazanmış, qurucusu və ilk baş redaktoru olduğu "De Fakto" qəzetini buraxmaqla xalqımızın dünyagörüşünü inkişaf etdirmiş, Azərbaycanda Vətənpərvərlik  mövzusunda ilk internet televiziyanı - İRŞAD TV - ni yaratmış və ilk baş direktoru olmuş, mətbuatın ən ağrılı, keçid dövründə də qələmindən küsməmiş tanınmış jurnalistdir!

Əziz dostumu doğum günü münasibətilə səmimi qəlbdən təbrik edirəm. Ona can sağlığı, uzun ömür və yeni yaradıcılıq uğurları arzulayıram.

QEYD: Qədirbilən oxucularımızdan yazı barədə öz fikirlərini bildirməyi xahiş edirəm. Birinci məqaləmi isə aşağıdakı linkə daxil olub izləyə bilərsiniz : https://adilirshadoglu.blogspot.com/2021/08/mn-ona-heyran-qalmisdim.html

 

Hörmətlə,

Lətif Niftəli oğlu Vəlizadə. 

Şair, yazıçı-publisist. 

Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü (1980), 

Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü (1985).

Bakı, 18.10.2022. / 11-00.

ELƏ İNSANLAR VAR Kİ...

 

Rüxsarə Məmmədova

Həyatda elə insanlarla qarşılaşırsan ki, onlarla bir qandan olmadığını bilsən də, o sənə o qədər doğma olur ki, onu yalnız doğman, əzizin kimi sevirsən.

Adil İrşadoğlu mənə qədərsiz - ölçüsüz doğmadır. Danışığı, hər kəlməsi baldan yoğrulub, bu insanın... Bu, hər insana xas xüsusiyyət deyil. Qəlb, düşüncə pak olmasa, ağızdan çıxan kəlmə şirin olmaz!

Məni insanlarda hər zaman cəlb edən ləyaqət, zəngin mənəviyyat, yüksək mədəniyyət, insanlarla ünsiyyət bacarığıdır. Bu keyfiyyətləri Adil irşadoğlunda gördüm... Hələ ki, bu qədər...

Sizə həyatınızın bütün sahələrində nailiyyətlər arzu edirəm, ürəklə qardaşım dediyim insan!

Var olun. Azərbaycanınsınız, Azərbaycanın olun!

Rüxsarə Məmmədova 

17 Oktyabr 2014.   

ƏN BÖYÜK TİTULUN İRŞADOGLU OLMAĞINDIR

Elmira İrşad qızı Əliyeva

Əziz qardaşım, mən səninlə fəxr edirəm. 

Sən atamın layiqli davamçısısan. Gözütox, ləyaqətini qoruyan, pislik nə oldugunu bilməyən, tək özü üçün yaşamayan, ətrafına nur saçan, şəxsiyyətini hər şeydən üstün tutan bir qardaşsan, vətəndaşsan. 

Sənin ən böyük titulun İRŞADOGLU olmağındır. Mən hər yerdə fəxrlə deyirəm ki, Adil İrşadoglunun bacısıyam. Allah səni qorusun, mənim dəyərli, qiyməti üstündə olan qardaşım. Allah sənə saglam uzun ömür versin! Amin! 

Elmira Əliyeva.

20.10.2022 /10-00.

MARAĞADAN GƏLƏN MAĞARA ADAMLARI

 Ermənilər nədən bu qədər ora-bura köçüblər?

Ermənilərin köçürülməsi, daha dəqiqi, Türkiyə, İran, Azərbaycan, Gürcüstan, İraq, Suriya arealında yer dəyişdirmələri barədə ermənilərin özü tərəfindən yazılmış mənbələri oxuyanda adamın üzünə yalan fışqırır.

Tarixi saxtalaşdırmaqda bir can olan erməni tarixçilər rəqəmləri, toponimləri, faktları elə qarışdırıblar ki, özləri də baş açmayacaq qədər dolaşıqlıq yaradıblar. Onlar bu yalan-palan iddiaların üstünə əldəqayırma xəritələr də əlavə ediblər. Həmin xəritələrə baxanda belə çıxır ki, Türkiyənin yarısı, İranın üçdə biri, Azərbaycanın Dərbənddən Kəlbəcərə, Sabirabaddan Qazağa qədər olan hissəsi, Gürcüstanın yarısı, bir sözlə, haraya erməni ayağı dəyibsə, oraların hamısı onlara məxsus olub.

Regionun ən böyük xalqı özləri olubmuş və “Böyük Ermənistan” adlı dövlətləri varmış.

Saxta erməni xəritəsi.

Sonra monqol-tatarlar gəlib, onları zülm edib, ora-bura köçürüb, daha sonra Əmir Teymurun ordusu ermənilərə gün verməyib və “bu böyük xalqı” 50 min-50 min başqa ölkələrə sürgün edib. Şah Abbas, Nadir şah, türk sultanları onları elədən-beləyə, belədən-eləyə köçürüblər. Ermənilərin iddiası belədir.

Regionumuzun qədim və orta əsrlər tarixinə nəzər salanda İran-Turan savaşları, Səvəvi-Osmanlı müharibələri, Əfşar-Osmanlı çəkişmələri, Osmanlı-Qacar ixtilafları görürük, amma orada tərəf olaraq erməni adı keçmir, keçəndə etnik azlıq kimi, gah bu, gah o biri dövlətin mərhəmətinə sığınan tayfalar kimi keçir. Özü də onlardan bəhs edərkən adları hansısa ordunun bel sütununu, zərbəçi qüvvəsini təşkil edən döyüşkən tayfalar kimi yox, əsasən sənətkarlıqla məşğul olan topluluq kimi çəkilir.

Daha bir saxta erməni xəritəsi - hər yan Ermənistandır.

Erməni tarixçilər Nadir şahın dövründə ermənilərin İrəvandan Dərbəndə qədər uzanan vilayətə köçürülməsini, kompakt yaşadıqlarını qeyd edirlər, amma nəyə görə Nadirin ölümündən sonra yaranan İrəvan, Gəncə, Quba, Qarabağ, Naxçıvan xanlıqlarının heç birində hakim mövqe tuta bilmədiklərinin, heç olmasa, kiçik bir məliklik təsis etməyi bacarmadıqlarının üstündən sükutla keçirlər. Bu region Rusiya tərəfindən işğal edilərək quberniyalara bölündükdə də ermənilər uzun illər heç bir quberniyada üstün mövqedə olmayıblar.

Rus imperiyasının quberniyaya 

çevirdiyi keçmiş xanlıqlarımızın xəritəsi.

Ermənilərin iddiasına görə, Ağa Məhəmməd şah Qacarın ölümündən sonra 700 erməni ailəsi Qarabağdan Gürcüstanın indiki Bolnisi rayonuna köçürülübmüş. 1795-ci ildən 1827-ci ilə qədər İrəvan xanlığından Gürcüstana 20 min erməni ailəsi aparılıbmış. Köçürülməyə aid bütün rəqəmlər yuvarlaqdır – 1000, 7000, 20 000, 40 000, 50 000 və s. Hamısı da ona xidmət edir ki, oxuyanlarda adları çəkilən tarixi ərazilərin məhz ermənilərin əzəli torpaqları olduğuna dair qənaət hasil olsun.

Qacar (İran) dövləti ilə Rusiya arasında imzalanan Türkmənçay müqaviləsindən sonra Arazın bu tayına köçürülən ermənilər barədə salnamələrdə yer alan faktları şərh edən ermənilər iddia edirlər ki, S.N.Qlinkanın bəhs etdiyi 40 min erməninin 3 mini Zəngəzurda məskunlaşıb, mini isə Qarabağda, indiki Ağdərədə yerləşdirilib. (Bəs yerdə qalan 36 mini necə olub – bunun üstündən keçirlər). 1978-ci ildə Marağa ermənilərinin Ağdərənin Marağa (indiki Şıxarx) kəndinə köçürülməsinin 150 illiyinin qeyd edilməsini, kənddə bu münasibətlə abidə qoyulmasını (sonradan bilə-bilə söküblər ki, ermənilərin buraya gəlmə olmalarının izi olmasın) danmağın mümkün olmadığını anlayan erməni tarixçilər qeyd edirlər ki, onlar repatriantlar (yəni öz tarixi yurdlarına geri dönənlər) olublar.

 Ermənilərin Marağadan Şıxarxa 

köçürülməsinin 150-ci ildönümünə qoyulmuş abidə.

Bütün bunları qeyd edərkən ermənilər rəqəmləri o qədər şişirdirlər ki, bölgədə ən çoxsaylı millət olduqları anlaşılır. Bəs necə olub ki, yerli, aborigen əhali olduqları, kompakt yaşadıqları halda, dövrün hökmdarları tərəfindən gah o, gah bu ölkəyə köçürülüblər, sürgün ediliblər? Bu qədər çox idilərsə, ciddi müqavimət göstərə bilərdilər.

Bunu sağlam məntiqlə izah etmək mümkün deyil. Bir də dünyada cəmi 1 milyard insanın yaşadığı dönəmlərdə ermənilərin sayı bu qədər çox olubsa, o zaman onların indiki sayı dünyada 100 milyonu aşmalıydı (ancaq bu gün 10 milyon civarındadırlar və demək olar ki, əlverişli iqlimə malik bütün ölkələrə yerləşiblər).

Daha bir məsələ. Əgər iddia etdikləri yerlərin hamısı doğrudan da tarixi erməni məskənləriydisə, nədən Sovet Ermənistanı o tarixi toponimlərin adını ötən əsrin 60-70-ci illərində kütləvi şəkildə dəyişdirdi? Söhbət onlarla şəhər və yüzlərlə kəndin qədimi adlarının erməniləşdirilməsindən gedir. Hamamlını Spitak adlandırmaq deyil ki... Arxivlər var. (Bu interkativ xəritədə isə bütün toponimlər adbaad göstərilib - https://realmap.az/web/page/azerbaydzhanskie-toponimi-v-armenii).

Ermənilərin rəqəmləri şişirtməsinin daha bir örnəyi 1918-ci ildə Şuşada baş verən etnik qarşıdurmada 30 min erməninin öldürüldüyü iddia etmələridir. Əsl həqiqət isə budur ki, Şuşanın binəsi qoyulandan ta işğal olunduğu 1992-ci ilə qədər şəhərdə ən çoxu 10 min adam yaşayıb. Bu kiçik şəhərdə 30 min adamın nəinki öldürülməsi, hətta yaşaması belə mümkün deyil – xüsusilə də 104 il əvvəl.

Görəsən, necə olub ki, ölkə ərazisində yaşayan bütün etnik azlıqlar (talışlar, ləzgilər, avarlar, tatlar, saxurlar, qırızlar, udinlər) yerində qalıb, ancaq hökmdarlar yalnız erməniləri ora-bura köçürüblər?

Bu sualın cavabını ermənilərin öz milli xüsusiyyətlərində axtarmaq lazımdır. Düzdür, orta əsrlərdə hökmdarlar əhalinin bir qismini başqa ölkələrə köçürməyə meylli olublar, amma bu o qədər də yayğın olmayıb. Əsas odur ki, birincisi, ermənilər özləri yaxşı həyat dalınca başqa ölkəyə köçməyə həmişə hazır olublar. Onların o xasiyyətləri bu gün də qalır. Məsələn, sovet dövründə 3 milyon 500 min erməninin yaşadığı Ermənistanda hazırda  real olaraq 1 milyon 500 min erməni yaşayır. Biz 7 milyondan artıb 10 milyon olmuşuq, onlar azalıb 2 milyondan aşağı düşüblər. Çünki “harada günümüz xoş keçir, ora bizə vətəndir” prinsipi ilə hərəkət edirlər və daimi olaraq çamadan ovqatındadırlar.

İkincisi isə belə anlaşılır ki, ermənilər məskunlaşdıqları areallarda öz qonşuları ilə, başqa millətdən, dindən olan etnik qruplarla yola getməyiblər, nə onların içində barınıblar, nə də öz içlərində kimsəni barındırıblar və bu üzdən tez-tez qanlı münaqişələrə və kütləvi köçə məruz qalıblar. Bunun bariz nümunəsi indi də görünür: Ermənistan monoetnik dövlətdir, bu ölkədə ermənilərdən və assimlyasiyaya uğradılmış, erməniləşdirilmiş yezidi kürdlərdən (o da cüzi azlıq şəklində) başqa bir millət yaşamır. Ermənilərin yaşadığı digər ölkələrdə (məsələn, Gürcüstanda, Rusiyanın ayrı-ayrı federal subyektlərində) isə vaxtaşırı milli münaqişələrə meylli olmaları, özləri üçün ayrıcalıq tələb etmələri, üstəlik, sığındıqları dövlətin üzünə ağ olmaları göstərir ki, bu xalqın etnik uyuşmazlıq problemi var. Ancaq erməni tarixçilər bunun da üstündən sükutla keçirlər, vurğunu yalnız köç faktının üstünə salırlar, köçün və ya köçürülmənin səbəblərindən danışmırlar, danışanda da bütün günahı qəddar hökmdarların üstünə atırlar.

Bir sözlə, belə bir cığal, əsəbi, kinli, özünü həmişə haqlı sayan, başqa xalqları xor görən, özlərindən aşağı sayan, ifrat şovinizmə yuvarlanmış bir toplumla qonşuyuq. Nə özləri düz-əməlli, asudə, firavan yaşaya bilirlər, nə də bizə imkan verirlər.

Ermənilər bircə şeyi düz deyirlər ki, qədim xalqdırlar, amma əksəriyyət etibarilə elə qədimdə də qalıblar, mağara qəbiləsi təfəkküründən qurtula bilmirlər.

Musavat.com

20.09.2022. / 15-50.

DOSTLUQ MƏNƏVİ SƏRVƏTDİR

Birinin yaxşılığını, xoşbəxtliyini istəyənə, onu ürəkdən sevənə vəfalı dost deyilir. Dostluq insan üçün ən müqəddəs hisslərdən biridir.

Dostluq həyatın ən gözəl anlamıdır. Dostluq o qədər dəyərli bir münasibətdir ki, sözlərlə anladılması çətindir. Bunu qorumaq üçün sidq ürəkdən çalışmaq lazımdır. 

Dostluq yer üzünün bütün insanları üçün sevinc dolu həyatdır, ən ülvi və saf mənəvi sərvətdir. İnsanı şadlandıran, onda gələcəyə böyük ümid doğuran, onu şərəflə ucaldan dostluq hissidir. 

Əsl dost dostunun həmişə yaxşılığını istəyər, onu həvəsləndirər və irəli getməsinə dəstək olar.

Füzuli (Hümbət) Soltanovun dostu Adil İrşadoğlu haqqında ürək sözlərini sizinlə bölüşürəm, sağlıqla izləyin...

İzləmək üçün bura daxil olun: https://fb.watch/fk2-lgLfBd/

 

Bakı, 01.09.2022. / 18-00.

VƏTƏNSEVƏRLƏR: XUMAR QƏDİMOVA - UNUTAMAM

DAXİL OLUN: 

XUMAR QƏDİMOVA - UNUTAMAM (Şou ATV)

Saytın digər yazı və videolarını

BURADAN İZLƏYİN 

KEÇMİŞİNİ UNUDAN GƏLƏCƏYİNİ İTİRƏR

 KÜTBEYİN NƏSLİN VAY HALINA

Pənahəli xan Cavanşir

Pənahəli xan 1693-cü ildə İbrahimxəlil ağanın və Qızlarbəyim xanımın ailəsində, Qarabağın Alaqarğu kəndində anadan olub. Mirzə Adıgözəl bəy, Cavanşir sülaləsinin yaradıcısı olan Pənahəli bəyin əslən Sarıcalı tayfasından оlduğunu qеyd еtmişdir. Mirzə Camal Cavanşir isə оnun bu fikrini Cavanşirlərin Sarıcalı oymağından оlmasını yazmaqla qəbul еdir. Mirzə Camal bəy yazır: "Mərhum Pənah xanın əsl-nəsəbi Qarabağın Cavanşir еlindəndir. Bu еl qədim zamanlarda Türküstandan gəlmiş Bəhmənli еlinin bir qоlu оlan Sarıcalı оymağındandır. Bunların atababaları Cavanşir еli arasında məşhur, adlı-sanlı, çörəkli, mal-dövlət və еhsan sahibi оlmuş adamlar idilər".

Pənahəli xan və ya Pənahəli xan Cavanşir Cavanşirlər sülaləsinə mənsub olan Qarabağ xanlığının qurucusu, ilk xanı və sərkərdəsidir. 1747-ci ildə Nadir şahın ölümündən sonra Pənahəli xan Qarabağ xanlığını yaradıb.

1747-ci il iyulun 19-dan 20-nə keçən gecə Nadir şah öldürüldükdən sonra İranda mərkəzi hakimiyyət pis vəziyyətə düşüb və Azərbaycanda xalq azadlıq hərəkatının qələbəsi üçün şərait yaranıb. Azərbaycanda 20 müstəqil və yarım-müstəqil xanlıqlar təşəkkül tapıb. Belə bir tarixi şəraitdə Pənahəli xan Qarabağ xanlığının əsasını qoyub. O, 200-ə qədər süvari tərəfdarı ilə birlikdə Qarabağa gəlib və özünü xan elan edib. Pənahəli xan Xorasana və Gilana sürgün edilmiş Kəbirli, Cavanşir və başqa Qarabağ tayfalarının Vətənə qayıtmasına şərait yaradıb. Pənahəli xan onları qarşılamaq üçün Azərbaycan və İraq sərhədinə qədər gedərək onlara kömək göstərib.

Qafqaz müharibəsi tarixinə dair əlamətdar əsərləri ilə tanınan rus general-leytenantı və hərbi tarixçisi Vasili Aleksandroviç Potto qeyd edir ki, Pənah xan İrandan böyük sayda həmyerliləri ilə Vətənə dönə bildi. 1747-ci ildə Qarabağ xanlığını yaratdı və Pənah xan özünü hakim elan etdi. Beləliklə, böyük dövlətin sərhəddində öz müstəqilliyini inadla qoruyan kiçik müstəqil dövlət əmələ gəldi.

Pənahəli xan Şuşa qalasını tikdirməmişdən əvvəl xanlığın təhlükəsizliyini qorumaq üçün 1748-ci ildə Kəbirli mahalında Bayat qalasını, Ağdamın 5-6 kilometrliyində Şahbulaq qalasını, Əsgəran qalasını inşa etdirib. Daha sonra sıldırım qayaların başında 1751-ci ildə Şuşa qalasının bünövrəsini qoyub, Qarabağ Xan Sarayını tikdirib. İlk vaxtlar Pənahabad adlandırılan qala, sonralar Şuşa qalası kimi tarixə düşüb.

Qarabağ tarixçisi Həsənəli xan Qaradaği qeyd edir ki, “Molla Pənah Vaqifin birbaşa nəzarəti altında Şuşada bir sıra tikililər, o cümlədən Şuşa qalası inşa edilmişdi”. 

Qədim Şuşa şəhəri

Qarabağ xanlığının tədqiqatçıları Pənahəli xanın hakimiyyətə başlamasından az sonra Şuşada sikkəxana inşa etdirməsindən bəhs edirlər. Burada gümüşdən pənahabad pul sikkəsi zərb olunmuşdur. Bu pul həm xanlıq daxilində, həm də digər xanlıqların ərazisində işlənmişdir. Onun dəyəri 18 şahı, 18 qəpik gümüş yaxud 70 qəpik rus mis pulu qiymətində olub. Eyni zamanda, bu pulun təklik və cütlük olmaqla iki növü var imiş. Təklik 15 qəpik, cütlük 30 qəpik hesab olunurmuş.

Qarabağda "xan ərşini" adı ilə bir ölçü miqyası da olub. Bu arşın 5-10 santimetrdən artıq imiş. Çəki daşı olaraq "istil" deyilən ağırlıq ölçüsü də tətbiq edilmişdir. Bu da təxminən 800 qram ağırlığında olub. Həmin çəki daşı haqqında xalq arasında müxtəlif rəvayətlər mövcuddur. Bəziləri onun ağırlığını 600 qram, bəziləri isə 1 kiloqram hesab edirmişlər.

Pənahəli xan Cavanşir hakimiyyəti dövründə Qaradağ, Ərdəbil və Naxçıvan xanlıqlarını da öz təsiri altına almış, Tatev, Sisyan, Qafan, Meğri, Zəngəzur və Qapan mahallarını özünə tabe etməyi bacarmışdır. 

Şuşada xan sarayında məclis

Pənahəli xanın şöhrəti Azərbaycan hakimi Əmiraslan xana da yetişir. Əmiraslan xan vaxt itirmədən Qarabağa gəlir və Pənahəli xanla görüşür. Nadir şahın ölümündən sonra onun qardaşı oğlu Əliqulu xan Adil şah adı ilə hakimiyyətə gəlmişdi. Əmiraslan xan Pənahəli xana Adil şaha tabe olmağı təklif edir. Pənahəli xan təklifi qəbul edir. Adil şah öz növbəsində rəsmi surətdə Pənahəli xana xanlıq rütbəsi fərmanı, eləcə də cəvahiratla bəzədilmiş qılınc və başqa hədiyyələr göndərir. 1748-ci ildə Adil şah öldürülür və Pənahəli xan xanlığı tam müstəqil idarə etməyə başlayır...

...Qacar hakimi Məhəmmədhəsən xan taxt-tac uğrunda rəqibləri ilə mübarizəyə girməzdən əvvəl Şimali Azərbaycanda özünə yeni qüvvələr cəlb edib, sursat əldə etmək qərarına gəlir. Bu məqsədlə o, Azərbaycan xanlarını onun Qarabağa qarşı hərbi yürüşündə iştirak etməyə məcbur etmək istəyib. Lakin yalnız Qaradağ hakimi Kazım xan və Gəncə hakimi Şahverdi xan Məhəmmədhəsən xanın Qarabağ üzərinə yürüşündə iştirak etməyə razılıq veriblər. Digər Azərbaycan xanları isə onun tələbi ilə Muğana hərbi dəstələr göndərəcəklərinə söz versələr də buna əməl etməyiblər. Yalnız qiymətli hədiyyələrlə öz nümayəndələrini buraya göndərməklə kifayətləniblər...

...1757-ci ilin avqustunda Qacar şahı Məhəmmədhəsən xan Qovanlı-Qacar Mazandarandan, Astrabaddan və Gilandan 30 minlik ordu yığaraq Şuşаyа yürüş еdib, Хаtunаrхı аdlаnаn yеrdə düşərgə sаlıb. Məhəmmədhəsən xan 1 ay burada qalıb. Görülən ciddi hazırlıq işlərinə baxmayaraq, o, qalanı ələ keçirə bilməib. Həmçinin Qarabağ əhalisindən ibarət dəstələr düşmənə ağır zərbələr vurmağa başlayıblar. Qacar hakiminin ordusunda fərarilik kütləvi hal alıb. Məhəmmədhəsən xan burada uğur qazana bilmədiyini görərək, geri çəkilib.

Əsgəran qalası

...Məhəmmədhəsən xan Qacar həlak olandan sonra urmiyalı Fətəli xan Əfşar müstəqilləşir və öz gücünü artırmağa başlayır. Cənub xanlıqlarının bir çoxunu özündən asılı vəziyyətə salmağı və hakimiyyətini Azərbaycanın şimal xanlıqlarına da yaymağı qərara alır. O, ilk növbədə mühüm strateji əhəmiyyəti olan Qarabağ xanlığını ələ keçirməyə cəhd göstərir. Qarabağa elçilər göndərib Pənahəli xandan ona tabe olmasını tələb edir. Lakin Pənahəli xan Fətəli xanın elçisinə kobud cavab verir.

1759-cu ildə Azərbaycanın cənubunda və İranda ali hakimiyyət uğrunda mübarizənin fəal iştirakçısı olan Urmiya xanı Fətəli xan Əfşar 30 minlik qoşun toplayaraq Qarabağa yürüş edir və Şuşa qalasının yanında düşərgə salır. Öncə bir neçə mahalı ələ keçirir. Pənahəli xana qarşı gizli düşmənçiliyi davam etdirən Çiləbörd və Talış məlikləri Məlik Hatəm və Məlik Usub da Fətəli xanla birləşirlər. Pənahəli xanın müdafiəyə yaxşı hazırlaşdığını və Şuşa qalasının möhkəmliyini görən Fətəli xan, şəhərin altı kilometrliyində - Ballıca və Xocalı çayları arasında istehkam inşa etdirir.

Şəhər əhalisinin güclü müqavimət göstərməsinə baxmayaraq, Fətəli xanın qoşunları gündən-günə qalaya doğru irəliləyirlər. Şuşaya gedən yollar bağlandığı üçün orada azuqə, hərbi-sursat getdikcə azalır və yеni çətinliklər mеydаnа çıхır. Mühаribənin sоn günlərində Urmiya xanlığının döyüşçüləri аrtıq qаlа divаrı ətrаfındа döyüşürlərmiş. Şəhər süqut еtmək təhlükəsi qаrşısındа imiş. Yаrаnmış vəziyyətlə əlаqədаr оlаrаq Pənаhəli хаn Fətəli хаnla sаziş bağlamağa məcbur olur. Pənahəli xan çıxış yolu görmədiyindən tabeçiliyini bildirib oğlu İbrahimxəlil bəyi ona girov kimi verir.

Şuşada yuxarı Gövhər ağa məscidi

...Mərkəzi İranda öz hakimiyyətini xeyli möhkəmləndirən Kərim xan Zənd belə hesab edirmiş ki, Azərbaycan xanlıqlarını tabe etmədən öz mövqeyini kifayət qədər möhkəmləndirə bilməyəcək. Müstəqil siyasət yeridən Azərbaycan xanlarının əksəriyyəti isə Kərim xanın hakimiyyətini qəbul etmək niyyətində olmayıblar. Bu dövrdə Cənubi Azərbaycan xanlıqlarının çoxu Fətəli xan Əfşarın hakimiyyəti altında idi. Fətəli xan Qarabağda olduğu zaman taxt-taca digər iddiaçı Kərim xan Zənd öz qüvvələrini toplayıb İsfahan və Şirazı tutmuşdur.

Kərim xan Zənd güclənəndən sonra Fətəli xana hücum etmiş və Təbriz şəhərini tutmuşdur. Təbriz əhlindən bir neçə nəfəri danışıq üçün Fətəli xanın yanına göndərmişdir. Fətəli xan elçilərə rədd cavabı verərək onları geri qaytarmışdır. Geri çəkilərək möhkəmlənən Fətəli xan Xoya və Urmiyaya xəbər göndərir, möhkəmlənmələrinə göstəriş verir.

Kərim xan Zənd öncə Marağaya hücum edir, oranı ələ keçirir. Şahsevən və Şəqaqi ellərini özünə tabe edir. Kərim xan Mirzə Ələkbər Mollabaşını Fətəli xanın yanına elçi göndərir. Fətəli xan bu dəfə də rədd cavabı verir. Bundan qəzəblənən Kərim xan 1761-ci ilin yay ayında Fətəli xanla Qaraçəmən kəndinin Ucan düzündə qarşılaşır. Gərgin keçən döyüşdə Kərim xan Fətəli xana ağır zərbə vura bilir və Fətəli xan Urmiya qalasına çəkilir.

1762-ci ildə Kərim xan Zənd Pənahəli xana məktub göndərir. Kərim xan Zənd Fətəli xanla mübarizədə onunla müttəfiq olmağı təklif edir. Pənahəli xan Kərim xanın çağırışını cavablayıb, qoşunla Təbrizə yürüş etməyə söz verir. Bu iş üçün 3 ay hazırlıq görür.

1763-cü ilin ortalarında Kərim xanla Pənahəli xanın ordusu görüşür. Fətəli xan qaladan çıxıb, öndə dayanan Kərim xanın dəstəsinə hücum edir. 500 nəfərlik Zənd dəstəsi Fətəli xanın qoşununun mərkəzinə doğru irəliləyir, vuruşurlar. Fətəli xan geri çəkilərək Urmiyaya geri dönür. Döyüşçülər isə mübarizəni dayandırmırlar. Kərim xan Zənd 9 ay müddətinə Urmiya qalasını mühasirəyə alır. Əsir düşən Fətəli xan sfahan yaxınlığında öldürülür. Pənahəli xanın oğlu İbrahimxəlil bəy girovluqdan azad edilir və Qarabağa göndərilir.

İbrahimxəlil xan Cavanşır

Hiyləgər Kərim xan Zənd onun köməyinə gəlmiş Azərbaycan xanlarını - Pənahəli xanı, qaradağlı Kazım xanı, xoylu Şahbaz xanı, naxçıvanlı Hacı xan Kəngərlini, sərablı Əli xan Şəqqaqini qələbəni qeyd etmək üçün Şirazda keçiriləcək şənliklərə dəvət edir. Bu dəvəti qəbul etdirməklə Kərim xan Zənd adı çəkilən şəxsləri Şirazda girov saxlayır və onları özündən asılı edir. 

Şirazda girov vəziyyətində qalan Pənahəli xan 1763-cü ildə vəfat edir. Onun ölümünün səbəbləri və təfərrüatları haqqında tarixi faktlar yoxdur. Ancaq mənbələrdə bununla bağlı bir çox izahlara rast gəlinir. Kərim xan Zəndin göstərişi ilə Pənahəli xanın nəşini Qarabağa göndərirlər. O, Ağdamda dəfn edilir. Pənahəli xandan sonra hakimiyyətə onun böyük oğlu İbrahimxəlil bəy gəlir...

30 ildən sonra Şuşa yenə öz əsl sahibləri tərəfindən düşməndən - ermənilərdən və ruslardan geri alındı. Hadisənin üstündən iki il keçəndən sonra Şuşa xüsusi bir qonağını - Pənahəli xanın nəslindən olan, İspaniyada dünyaya göz açan Məhəmmədəli Əkbərovu qarşıladı. O, Pənahəli xanın iki övladından biri, Mehrəli bəyin nəslindəndir. 21 yaşlı Məhəmmədəli Əkbərov hazırda Madriddə yaşayır və Alcala Universitetinin (UAH) Kriminalistika, texnologiyalar və məhkəmə elmləri fakültəsində təhsil alır.

Məhəmmədəli Əkbərovu Azərbaycana, Bakıya, Şuşaya Diasporla İş üzrə Dövlət Komitəsi və Heydər Əliyev Fondu 2-8 avqust tarixində Şuşada keçirilən Diaspor Gənclərinin III Yay Düşərgəsində iştirak etmək üçün dəvət edib. Bu münasibətlə Azərbaycana dünyanın 50 ölkəsindən 115 gənc azərbaycanlı səfər etdi. Onların hər biri xüsusi seçimlərə qatılaraq düşərgədə iştirak etmək haqqı qazanmışdı. Bir həftə ərzində azərbaycanlı gənclər, eləcə də Məhəmmədəli Əkbərov öz tarixi vətənlərinə gələrək Azərbaycan tarixini və ənənələrini daha yaxından öyrənmiş oldular. 

Dünyanın harasında yaşamasından asılı olmayaraq hər bir azərbaycanlı Vətəni layiqincə təmsil etməli və Azərbaycanın maraqlarını qorumalıdırlar. Onlar ingilis, fransız, alman, ispan və başqa dillərdə Azərbaycanın, Qarabağın həqiqətlərini dünyanın dörd bir tərəfinə çatdırmalıdırlar.

Mənim qeydim, dol­ğunluğu ilə seçilən 

qısa xəbərim və ya mə­qalənin sonunda xüsusi izahım: 

Bütövlükdə Qarabağ, həmçinin Ağdam hər tərəfi tarix olan məkandır. Soy - kökü Ağdamın Sarıhacılı və Seyidli kəndlərindən olan, Qarabağ xanı Pənahəli xanın əqrabası sayılan rəhmətlik atam İrşad Əliyev atası Məhəmməd bəy tərəfdən Kərbəlayi Mikayılın nəvəsi və Məhəmmədəli bəyin nəticəsidir. Atamgil 5 uşaq (4-ü oğlan, 1-i qız) olublar. İrşad, Şəfa, İslam, Nadir və Ayna (Uşaq ikən, 5 yaşında rəhmətə gedib).

Atam İrşad Məhəmməd oğlu Əliyev

(Məhəmmədəli bəyin törəmələrinin bir qismi Məhəmmədi, bir qismi isə Əlini özlərinə soyad seçiblər). 

Atam İrşad Əliyev anası Hurizat xanım tərəfdən isə Allahverdioğlu Mehdi bəyin və onun arvadı Əziz xanımın (Axundova) nəvəsidir. Əziz xanım Seyidli oymağının tanınmış insanı 2-ci Abbas bəyin qızı və Azərbaycanın görkəmli dramaturqu, nasiri, maarif xadimi Süleyman Sani Axundovun (1875-1939) əmisi qızıdır. 

Axundovlar nəsli Seyidli oymağının tanınmış bəy nəslidir. Nəsil öz adını Qarabağ xanları İbrahimxəlil xanın və onun oğlu Mehdiqulu xanın hakimiyyətləri dövründə yaşamış Axund Molla Əli adlı məşhur din xadiminin adından almışdır.

Ata nənəm Hurizat xanım tərəfdən ulu babam Allahverdioğlu Mehdi bəyin 6 (altı) övladı olmuşdur. 1) Zülfüqar, 2) Əvəz, 3) Ağalar, 4) Həşim, 5) Hurizat, 6) Gilə.

Allahverdioğlu Mehdi bəyin qızı Hurizat nənəm

Bizim Sarıhacılı kəndimiz Azərbaycan Respublikası Ağdam rayonunun Seyidli kənd inzibati ərazi dairəsində kənddir, Qarabağ düzündə yerləşir.

1593-cü ilə bağlı bir Osmanlı qaynağında Otuziki elinin 27 (iyirmi yeddi) oymağının adı sadalanır ki, onlardan biri də Sarıhacılıdır.

 

Ağdam rayonundakı Sarıhacılı kəndi həmin oymağın adını özündə yaşadır. Görünür bu oymaq öz adını kəndin əsasını qoyan Sarı Hacı adlı şəxsin adından götürmüşdür. Sarıhacılı kəndi Sovet dövründə xeyli böyümüş, rayon mərkəzilə birləşmiş və 1989-cu ilə qədər 28 min 31 nəfər əhalisi olmuşdur.

Bilməyənlər bilsin. Sarıhacılı kəndi başqadır, Sarıcalı kəndi başqa. Sarıhacılı kəndi Ağdamın Seyidli, Xıdırlı, Əhmədavar kəndləri və Əsgəran rayonu ilə, Sarıcalı kəndi isə Ağcabədi rayonu ilə həmsərhəddir. Ümumiyyətlə Otuziki elinin - Ağdamın Sarıhacılı, Seyidli, Sarıcalı və sonradan Çəmənli (Çəmənliyə qız və həmin qıza cehiz sırasında torpaq sahəsi verib qohum olmuşuq) kəndlərinin keçmiş sakinləri Qarabağ xanlığının bünövrəsini qoyan Pənahəli xanın qohum-əqrabasıdır və biz də bu tayfanın (Tayfa insanların qəbilədən böyük olan birliyidir) törəmələriyik, Cavanşirlər nəslindənik. 

Sarıhacılı kəndi 1993-cü ilin 23 iyulunda Ermənistan və Rusiya Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğal edilmişdi. 20 noyabr 2020-ci il tarixində Qarabağda atəşkəs bəyanatının şərtlərinə əsasən Sarıhacılı kəndimiz Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin nəzarətinə verilmişdir.

 

------

YADDA SAXLA

Pənahəli xan Cavanşirin doğum tarixi: 1693. 

Doğulduğu yer: Qarabağ bəylərbəyliyi, Alaqarğu kəndi.

Vəfat etdiyi tarix: 1763, İran, Şiraz.

Dəfn yeri: Ağdam şəhəri, İmarət qəbiristanlığı.

Övladları: İbrahimxəlil xan, Mehrəli bəy Sarıcalı-Cavanşir.

Nəvələri: Mehdiqulu xan, Ağabəyim ağa, Əbülfət xan Tuti, Məhəmmədhəsən ağa Sarıcalı-Cavanşir, Məhəmmədqasım ağa Sarıcalı-Cavanşir.

 

Nəvələri: Xurşidbanu Natəvan, Cəfərqulu xan Məhəmmədhəsən ağa oğlu Sarıcalı-Cavanşir, Abbasqulu xan Cavanşir, Ata xan Abraxanov, Nəcəfqulu ağa Cavanşir. 

------

Hazırladı: © Adil İrşadoğlu (Əliyev).

Veteran televiziya və qəzet jurnalisti,

Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü (1980),

1-ci Qarabağ Müharibəsinin iştirakçısı (1988-1996).

Mənimlə əlaqə: adil.irshadoglu@gmail.com

ÖMÜR ÖTÜB GEDİB MƏNDƏN XƏBƏRSİZ...

 © Adil İrşadoğlu.

Bakı, 14.08.2022.

...VƏTƏNLİYƏM, VƏTƏNSİZƏM, BİLMİRƏM NƏYƏM,

VƏTƏN YOXSA, KƏFƏN DƏ YOX, ƏYNİMƏ GEYƏM...

FAMİL MEHDİ.